Najstarsze znaleziska archeologiczne z okolic Trzebini potwierdzają istnienie osadnictwa na tym terenie w starszej epoce kamiennej, czyli ok. 12 – 8 tys. lat p.n.e. Początki Trzebini i okolicznych miejscowości sięgają czasów średniowiecza. Nazwa miejscowości pochodzi od czasownika „trzebić”, co znaczyło trzebienie, wyrąb lasu w celu pozyskania terenów pod uprawę.

Pierwszym dokumentem wymieniającym Trzebinię jest wykaz dziesięciny papieskiej z 1326 roku (potwierdza to jednocześnie, że istniała tu parafia).


Miejscowość była własnością królewską, a około połowy XIV wieku nabył ją Dziersław Karwacjan. Znaczną część terenu dzisiejszej Trzebini stanowiły obszary dworskie, funkcjonujące w oparciu o gospodarkę folwarczną. Przełomu XIII i XIV w. sięgają tradycje wydobywania galmanu na terenach należących obecnie do gminy Trzebinia. Z 1411 r. pochodzi wzmianka o sztolni odwadniającej – pierwszej na terenie złóż śląsko – krakowskich. W okresie między XIV a XVI w. Trzebinia miała wielu właścicieli, głównie krakowskich mieszczan trudniących się eksploatacją rud.

W 1415 roku nowy właściciel - Mikołaj Klaus Kesinger - uzyskał od króla Władysława Jagiełły dokument zezwalający na lokowanie osady górniczej na prawie magdeburskim. W rękach Kesingerów Trzebinia pozostawała przez cały wiek XV, wtedy też rozwinęła się jako znaczący ośrodek górniczy. Działało tu w sumie co najmniej 9 kopalń rud ołowiu, w użyciu była nawet oddzielna miara kruszcu – cetnar trzebiński. W latach 1415-1524 działał tu urząd żupniczy z własną władzą administracyjną, sądową i skarbową.

W 1584 r. Trzebinię zakupił Jerzy Szylkra, który przyjął herb Abdank i nazwisko Trzebiński. W rękach tego rodu Trzebinia pozostawała do początku XIX w. Ostatnimi właścicielami Trzebini byli Zieleniewscy z Borysławia, którzy nabyli ją w 1920 roku.

W 1795 roku w konsekwencji III rozbioru Polski Trzebinia znalazła się pod panowaniem austriackim. Po 1809 roku weszła w skład Księstwa Warszawskiego, następnie Rzeczpospolitej Krakowskiej, a po jej likwidacji znów wróciła pod panowanie austriackie aż do odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku.

Dnia 6 września 1817 r. decyzją Senatu Wolnego Miasta Krakowa Trzebinia otrzymała prawa miejskie. Od 1918 r. Trzebinia znajduje się sieci administracyjnej ustanowionej przez Polską Komisję Likwidacyjną w Krakowie. W 1926 r. osobne dotąd gminy Trzebinia-miasto i Trzebinia-wieś połączyły się, uzyskując status gminy wiejskiej, natomiast w 1933 r. Trzebinia stała się miastem i otrzymała ustrój miejski.

Na przełomie XIX i XX w. w Trzebini rozwijał się przemysł wydobywczy, na dużą skalę rozpoczęto wydobycie węgla kamiennego oraz powstało wiele nowych zakładów przemysłowych m.in. huta cynku i szkła. Dynamiczny rozwój przemysłu przerwał wybuch II wojny światowej.

We wrześniu 1939 r. Trzebinia znalazła się w pasie działań X i XIV armii niemieckiej ze składu Heeresgruppe Süd. Ze strony polskiej terenu broniła armia „Kraków”. Po klęsce wrześniowej gmina została włączona do Rzeszy, a przez jej teren przebiegała granica z Generalną Gubernią (przez Ostrężnicę, Dulową, Grojec i Okleśną). W sierpniu 1944 r. okupanci założyli przy rafinerii ropy naftowej podobóz obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu – Arbeitslager Trzebinia. Większość więźniów stanowili Węgrzy i Polacy narodowości żydowskiej, ogółem ok. 800 osób. Podobóz zlikwidowano 17-18 stycznia 1945 r., na kilka dni przed wyzwoleniem Trzebini. Żydzi z terenu Trzebini, którzy przetrwali rozstrzelania prowadzone od początku okupacji, zostali skierowani do utworzonego w listopadzie 1941 r. getta w Chrzanowie, a 18 lutego 1943 r. wszystkich jego mieszkańców wywieziono do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu.

23 stycznia 1945 r. Trzebinia została wyzwolona przez żołnierzy 59 armii I Frontu Ukraińskiego. Po zakończeniu wojny miasto dwukrotnie zmieniało swoją przynależność administracyjną. W wyniku ostatniej reformy administracyjnej Trzebinia powróciła do tradycyjnych związków z Krakowem, stając się częścią województwa małopolskiego.

Rynek

Rynek w Trzebini z prawej widok na wjazd w ulicę Krakowską

Rynek w Trzebini - z prawej widok na wjazd w ulicę Krakowską (początek XX wieku)

 

Rynek w roku 2011

 To samo miejsce w roku 2011


W wieku XVII Trzebinia wkraczała w nową fazę rozwoju demograficznego, gospodarczego i przestrzennego, głównie dzięki napływowi ludności żydowskiej. Polityka właścicieli - rodziny Trzebińskich - zmierzająca do uczynienia z Trzebini ważnego ośrodka handlu, spowodowała konieczność utworzenia nowego centrum osadniczego.

Przy trakcie krakowskim, ale nieco na południe od dworu i kościoła parafialnego wytyczono ok. roku 1731 kwadratowy Rynek o boku długości ok. 72 m. Przy nim stanęły nowe domy, karczmy, waga, magazyny na kruszec, kuźnia, warsztat bednarski, no i oczywiście ratusz, wzmiankowany po raz pierwszy w roku 1792.

Na przełomie XVII i XVIII w. oraz do lat dwudziestych XIX w. w Trzebini i okolicznych wioskach przeważała zabudowa drewniana. Miasteczko Trzebinia usytuowane było w środku dóbr trzebińskich.

Jednym z niewielu murowanych budynków był gmach szkoły (Rynek nr 1), wzniesiony około roku 1840 (początek budowy 1838 r.). Urząd miejski, poczta, Urząd akcyzowy oraz komisariat policji działały w prywatnym domu nr 3 w Rynku. Według księgi hipotecznej z lat 1823 - 1826 w Trzebini mieście były wówczas 42 domy (w tym 8 murowanych). Właścicielami wszystkich murowanych domów prywatnych byli Żydzi. Już wtedy funkcjonowały w miasteczku cztery gorzelnie, jeden browar, dwie karczmy i jedna rzeźnia.

W środku trzebińskiego Rynku znajdował się murowany, parterowy budynek sukiennic z ciekawą neogotycka attyką i dwoma gmerkami w kształcie chorągiewek kutymi z żelaza, umieszczonymi po obu stronach budynku, zawierającymi datę 1716. W sukiennicach mieściło się dziewięć lokali sklepowych. Pierwotnie była to stacja dyliżansów na drodze wrocławskiej i być może „siedziba wagi trzebińskiej”, związanej z dystrybucją galmanu.

Rynek trzebiński wybrukowany był nieregularnymi głazami z piaskowca i kamienia wapiennego. Do miasteczka prowadziły dwa mosty; jeden od strony wschodniej na trakcie krakowskim, drugi od strony zachodniej na drodze do Górki. Od strony południowej do Rynku dochodził wysoki las mieszany.

Wskutek upadku handlu w Chrzanowie od drugiej połowy XVIII wieku jarmarki i targi w Trzebini zyskały dużą popularność (miejscowość w 1731 roku otrzymała od Augusta II przywilej organizowania jarmarków). Funkcje handlową miały tez odpusty, gdyż łączyły się z jarmarkami. W XIX w. w dniu uroczystości św. Stanisława odbywał się na Rynku trzebińskim spęd owiec i baranów. Owce pędzono na jarmark nawet z Podhala. Jarmarki te organizowano aż do pierwszej wojny światowej. W okresie działań wojennych austriackie władze wojskowe rekwirowały zwierzęta hodowlane, więc jarmarki nie mogły się odbywać.

Pod koniec XVIII w. Trzebinia posiadała 59 domów, a jej zabudowa musiała, przynajmniej na Rynku, prezentować się okazale, skoro była nasza osada nazywana wówczas „miasteczkiem”, w styczniu 1811 r. zaś właśnie w Trzebini zebrał się sąd pokoju powiatu krzeszowickiego.

Budynki miejskie drewniane kryte były gontami lub słomą. W Trzebini wsi w roku 1826 było jedynie 27 domów. W Trzebini mieście do lat dwudziestych XX w. istniały jeszcze budynki drewniane. Przy ulicy Narutowicza, gdzie obecnie stoi budynek dwupiętrowy oznaczony numerem 13, znajdował się w XIX w. długi budynek drewniany z podcieniami (mieścił się w nim magiel ręczny). Podobny budynek stał na rogu ulic Krakowskiej i Fabrycznej (Fabryczna nr I). Inny budynek drewniany z podcieniami znajdował się przy Rynku na parceli nr II. Dom z podcieniami i wysokimi chińskimi schodkami (dziś ul. Piłsudskiego nr 3) pełnił funkcje zajazdu. Większa karczma, zbudowana z kamienia wapiennego, mieściła się przed budynkiem młyna w Rynku. W budynku tym mieścił się hotel, prowadzony przez rodzinę Kaufrów. Na ulicy Niecałej, na placu dziś niezabudowanym, stał ogromny budynek drewniany, mieszczący piekarnię i dwa sklepy. Obiekt ten spłonął w roku 1909. Przy Rynku trzebińskim powstały budynki murowane, na przykład w 1892 r. domy Stanerów i Grossów; do roku 1918 w centrum Trzebini przeważała już zabudowa murowana, głównie parterowa.

Rozwój budownictwa na początku XX wieku w istotnym stopniu ograniczały z jednej strony niedostatek terenów budowlanych, a z drugiej strony brak środków finansowych. W roku 1928 mieszkańcy Trzebini wybudowali 18 domów z 28 mieszkaniami i 57 izbami. Przeciętny koszt 1 m2 wyniósł 75,08 zł, a jednej izby 2000 zł. w sytuacji, gdy w r. 1927 średnia pensja brutto w górnictwie wynosiła 6,37 zł na dniówkę, oznaczało to, że koszt budowy jednej izby oscylował wokół rocznej pensji pracownika górnictwa w Zagłębiu Krakowskim.

Żywiołowe przemiany Trzebini i najbliższego regionu doprowadziły do niemal całkowitego już zaniku zabytków tradycyjnej architektury mieszczańskiej i wiejskiej. Jeszcze przed pierwsza wojną światową w Trzebini znajdowało się wiele domów drewnianych, głównie z XIX w., kontynuujących typy i formy rozpowszechnione niegdyś na całym obszarze Małopolski. W dobie uprzemysłowienia wiele cech przyjmowano z pogranicza śląskiego.

Dworzec kolejowy

Dworzec kolejowy na początku XX wieku

Dworzec kolejowy na początku XX wieku

 

Dworzec w roku 2011

Dworzec kolejowy w roku 2011

Trzebinia do czasu przeprowadzenia kolei żelaznej w 1847 r. była małym ośrodkiem górniczym i handlowym w Okręgu Wolnego Miasta Krakowa, a później w Wielkim Księstwie Krakowskim. Uruchomienie linii kolejowej poważnie przyspieszyło procesy urbanizacyjne. Trzebinia stała się centrum nowego ośrodka przemysłowego, który zaczynał się rozrastać i kierować z krawędzi wyżynnej w nieckę chrzanowsko - dulowską, czyli w stronę dworca i toru kolejowego.

Uroczyste otwarcie kolei odbyło się 13 października 1847 r. Otwarcia linii dokonał biskup krakowski Ludwik Łętowski, po czym "pierwszy parowiec krakowski ze znacznym ciągiem wagonów pojazdowych i transportowych z uderzeniem godziny wpół do pierwszej wyruszył szczęśliwie do Prus". „Gazeta Krakowska” opublikowała pierwszy rozkład jazdy dwóch kursujących wówczas pociągów.
W 1847 r. ukończono również krakowski dworzec w stylu neogotyckim. Był to wówczas jeden z najwspanialszych dworców europejskich.

Na początku XX wieku obok budowli przemysłowych powstały przy dworcu i ulicy Kolejowej w Trzebini budynki, służące celom handlowym. W tak zwanym „rejonie ogniowym” linii Trzebinia - Skawce za specjalnym pozwoleniem dyrekcji kolei w Krakowie 5 listopada 1904 r. otwarto hotel Juliusza Herlingera, a w pobliżu powstał hotel Landaua. W centrum miasta restaurację z hotelem miał ostatni - przed połączeniem obu jednostek administracyjnych – burmistrz Salomon Izrael Mandelbaum.

Przy stacji kolejowej w Trzebini znajdował się postój dorożek, których właścicielami byli przeważnie żydowscy fiakrzy. Na placu dworcowym obok postoju fiakrów Eliasz Hollender wybudował w roku 1904 kiosk na sklepik, a Wincenty Matusik w roku 1908 małą masarnię, tuż przy przejeździe kolejowym na linii Trzebinia - Skawce.

Trzebinia była też stacją węzłową w ruchu pasażerskim. 24 czerwca 1885 r. jechał z żoną przez Trzebinię i Wiedeń do Reichenhallu Henryk Sienkiewicz. 14 listopada 1888 r. rankiem pisarz ten był oczekiwany na stacji w Trzebini przez znajomych, gdy powracał do domu z polowania na Morawach. W 1908 r., mieszkając w pobliskiej Rudawie, kilkakrotnie oczekiwał na pociąg w Trzebini. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku przejeżdżał przez Trzebinię młody Karol Szymanowski. Na stacji w Trzebini bywał też święty o. Rafał Kalinowski, który w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku często podróżował z Czernej do Wadowic.

Najstarsza droga w Trzebini prowadzi z Olkusza przez Płoki i Myślachowice do Chrzanowa.


Ciekawostki z historii Trzebini

  • Pierwsza poczta w Trzebini to stacja konnej poczty króla Zygmunta Augusta, mieszcząca się w sukiennicach na Rynku
  • Pierwsze wzmianki o podlegającej kahałowi w Olkuszu gminie żydowskiej na terenie Trzebini zanotowano w 1745 r. - samodzielność uzyskała w 1815 r.
  • W 1880 r. założono w Trzebini Ogniową Straż Pożarną, która od 1904 r. miała własną remizę obok rzeźni miejskiej
  • Do 1895 r. w Trzebini nie było lekarza – pierwszym był dr Wacław Skórkowski, zamieszkały w domu obok apteki pod Gwiazdą przy ul. Narutowicza (zbudowanej w 1899 r.)
  • 6 czerwca 1895 r. założono w Trzebini zakład przetwórstwa ropy naftowej - RafinerięW 1901 r. przybyli do Trzebini O.O. Salwatorianie
  • W 1904 r. w Sierszy założono Towarzystwo „Sokół” - w Trzebini Towarzystwo powstało w 1907 r., natomiast budynek "Sokoła" przy ul. Kościuszki zbudowano w roku 1912
  • W 1910 r. uruchomiono elektrownię w Sierszy
  • W1911 r. założono Cementownię "Górka"
  • Na cmentarzu w Trzebini znajduje się zbiorowa mogiła 41 żołnierzy austriackich różnych narodowości, zmarłych w 1914 r., którzy brali udział w walkach z Rosjanami podczas I wojny światowej.
  • W 1924 r. w Trzebini założono hufiec harcerski, który w latach międzywojennych prowadził m.in. drużynę żeglarską i szybowcową
  • W 1945 r. założono w Trzebini pierwszą szkołę średnią – Liceum Ogólnokształcące w Trzebini – Sierszy
  • 1948 r. założono Miejską Bibliotekę Publiczną

 

Historia gospodarcza

Trzebinia już w XV wieku była jednym z większych ośrodków gospodarczych regionu, związanym z wydobyciem cynku, ołowiu i węgla. Rozwój gospodarczy miasta przyspieszyło przeprowadzenie kolei i umiejscowienie w Trzebini kilku ośrodków produkcyjnych, m. in. rafinerii ropy naftowej i huty metali, do których z czasem dołączyły branże pokrewne. W czasie II wojny światowej do istniejących wcześniej zakładów dołączył założony przez okupanta zakład produkcji mundurów.

Miasto utrzymało przemysłowy charakter również po wojnie. Na bazie istniejących wcześniej zakładów powstawały przedsiębiorstwa będące własnością państwa. W 1962 roku uruchomiono Elektrownię „Siersza" i kopalnię rud cynkowo-ołowiowych "Trzebionka". Dopiero na skutek przemian społeczno-gospodarczych ostatnich lat XX wieku na miejscu dużych przedsiębiorstw rozwinęły się małe i średnie firmy, zajmujące się handlem hurtowym i detalicznym, budownictwem, transportem oraz działalnością usługową i produkcyjną.

 

Źródła:
1. TRZEBINIA - Zarys dziejów miasta i regionu.
Pod redakcją Feliksa Kiryka, wyd. Secesja, Kraków 1994
2. Ocalić od zapomnienia. Ksiądz Marian Luzar i jego harcerze.
Tadeusz Gaweł, Ryszard Schumacher, wyd. Czuwajmy, Kraków 2003
3. Leksykon Miast Małopolski, wyd. PROMO, Kraków 2005