Ciekawostki i osobliwości geologiczne Trzebini: Skałka Triasowa, martwica karniowicka, zlepieniec myslachowicki i Cisowe skały

Obszar Trzebini należy do monokliny śląsko - krakowskiej i ma postać rozległej płyty, łagodnie pochylonej ku północnemu wschodowi, a w jego budowie geologicznej występują utwory trzeciorzędowe, mezozoiczne i paleozoiczne. Najstarsze skały z terenu Trzebini pochodzą z górnego karbonu (czyli mają ok. 300 milionów lat). Terytorium obecnej Trzebini kilkakrotnie w swojej historii geologicznej znajdowało się pod wodami mórz, po czym było wynoszone do poziomu lądu. Po okresach "morskich" pozostały skały osadowe oraz skamieniałe szczątki fauny i flory, znajdowane w różnych miejscach na terenie gminy. Po raz ostatni morze ustąpiło z terenu południowej części Trzebini ok. 7 milionów lat temu.

W okresie permu (280 - 225 mln lat) obszar Trzebini był lądem. Z tego okresu pochodzi spotykany w Myślachowicach, Młoszowej, Karniowicach i Dulowej typ skały nazywany „zlepieńcem myślachowickim", który tworzą słabo zespolone czerwonym spoiwem otoczaki (niektóre z nich mają nawet do 1 m średnicy). Zlepieńce powstały jako osad stożków napływowych, jakie tworzyły się u podnóża gór. Osady z epoki triasu (225 - 193 mln lat) to piaskowce, wapienie, margle oraz różne typy dolomitów, w tym dolomity kruszconośne, zawierające cynk i ołów oraz ślady srebra i kadmu. Tam gdzie rudy znajdowały się blisko powierzchni, prowadzono ich wydobycie już od czasów średniowiecza (Bolęcin, Trzebinia, Siersza, Płoki, Galman i Psary).

Na terenie gminy znajduje się trochę osadów z epoki jury, natomiast brakuje pozostałości po Kredzie. W miocenie Trzebinia znowu znalazła się pod wodą, a plejstocen przyniósł zlodowacenie i zostawił po sobie osady glacjalne, zalegające niemal wszystkie doliny i obniżenia terenu.

 

Skałka triasowa

Skałka Triasowa w Bolęcinie gmina Trzebinia

Adres: Bolęcin
GPS: 50.11295, 19.4689

Na zachodnich kresach Małopolski znajduje się niewiele pomników przyrody nieożywionej. Jednym z nich jest skałka triasowa w Bolęcinie (zobacz to miejsce na mapie). Około 215 mln lat temu znajdowała się tu część rozległego, niezbyt głębokiego, ciepłego morza. Na jego dnie rozwijały się maty glonowe wyłapujące z wody węglan wapnia. Tak powstał specyficzny wapień, bogaty w szczątki glonów i liliowców, o laminowanej, gąbczasto-porowatej strukturze. Jego gruba na kilkanaście metrów warstwa świadczy o tym, że układ płytkiego morza trwał na tym terenie przez kilka milionów lat.

Przemiana wapienia w dolomit, zwany obecnie diploporowym nastąpiła w jurze, około 180 mln lat temu. Przez resztę ery mezozoicznej teren ten naprzemiennie bywał lądem lub morzem i stanowił całość z leżącą na północ Wyżyną Olkuską. Od początku trzeciorzędu, czyli około 60 mln lat temu, podczas kolejnych faz orogenezy alpejskiej dawne dno morskie spękało. W końcu powstał głęboki na około 500 metrów kanion, który wypełnił się resztkami wód oceanu Tetydy, tworząc cieśninę morza (okres mioceński), ciągnącą się od dzisiejszego Krakowa po zatokę w Trzebini Wodnej. Wody akwenu dochodziły co najwyżej do połowy stoku dzisiejszej góry. Wówczas też rozpoczął się proces wydobywania skałki z istniejącego tu żebra skalnego. Działo się to około 10 mln lat temu.

Niewątpliwie najintensywniejszy proces rzeźbienia miał miejsce w pliocenie, czyli co najmniej 3 mln lat temu, gdy padały bardzo intensywne deszcze. Dalsza erozja nastąpiła około miliona lat temu, kiedy całe terytorium Polski znalazło się pod pokrywą lodowca zlodowacenia krakowskiego.

Martwica karniowicka

Martwica karniowicka gmina Trzebinia

Adres: Karniowice
GPS (łom w Lesie Wyrąb): 50° 09.269N 019° 32.340E

Karniowice od II połowy XIX wieku znane były wśród geologów ze względu na specyficzną dla tych okolic skałę zwaną martwicą karniowicką. Znakomity krakowski botanik Marian Raciborski około 1870 r. zidentyfikował tą formację jako martwicę, czyli rodzaj wapienia powstającego na zimno w pobliżu wodospadów. Najnowsze badania wskazują jednak, ze jest to raczej trawertyn, którego sedymentacja nastąpiła na przełomie karbonu i permu, około 280 mln lat temu.

Proces sedymentacji (czyli osadzenia się na powierzchni skorupy ziemskiej, pod wpływem siły ciężkości, materiałów niesionych przez wody płynące, lodowce, wiatr, albo rozpuszczonych lub zawieszonych w wodzie) prowadzi do powstawania skał osadowych. Spekuluje się, że proces ten dla występującej w Karniowicach skały miał miejsce w strefie brzegowej, być może w pobliżu gorących źródełek towarzyszących wulkanom, otoczonych zaroślami podobnej do skrzypu Lilpopia raciborski. Za tą teorią przemawiają licznie tu występujące skamieniałe szczątki tej rośliny. Ponadto w skale znajdują się szczątki sinic, glonów oraz ślimaków.

Skały tej nie zobaczymy w żadnym innym miejscu na Ziemi. Martwica karniowicka jest słodkowodnym wapieniem, o tyle niezwykłym, że tylko niecałe 3% wapieni na świecie powstawało nie w morzach, lecz w wodach słodkich. W Karniowicach na obszarze ok. 6 km2 występuje prawie całkowicie poziomy pokład tych rzadkich wapieni, o grubości od 2 do 6 m. Zasadniczo skała ma budowę masywną, porowatą o strukturze zrostkowej. Istnieje kilka teorii, tłumaczących powstanie wszystkich możliwych jej odmian, gdyż skała jest po części laminowana.

Spotyka się ją od rejonu szybu wschodniego byłej kopalni Siersza po skraj Filipowic. Najciekawsze odsłonięcia martwicy znajdują się na wschód od Karniowic, na Wyżynce Karniowickiej, oraz w lesie Wyrąb, z którego wypływa potok Dulówka. Tu przy południowo - wschodniej, szczytowej części doliny znajduje się odkrywka wysoka na kilka metrów, gdzie można zaobserwować ciekawe przejścia od laminowanych do zrostkowych form martwicy.

Cisowe skały

Cisowe Skały w Czyżówce gmina Trzebinia

Adres: Czyżówka
GPS: 50°13'0"N 19°28'11"E

Cisowe Skały znajdują się w Czyżówce, nieco na wschód od Elektrowni Siersza. Ze szczytu wzniesienia najlepiej widać panoramę okolicy, stanowiącą część ciągnącej się niemalże po Kraków powierzchni wielkiego zrównania trzeciorzędowego. Poniżej, w zalesionej dolinie Koziego Brodu rozciąga się zabudowa Czyżówki i Płok.

Cisowe Skały znajdują się nieco na południe od szczytu i tworzą je wysokie do 4 metrów skałki zboczowe, zbudowane z triasowych wapieni o strukturze laminowanej. Ich budowa geologiczna wskazuje, że jest to fragment tej samej formacji, której kulminacją jest Skałka Triasowa w Bolęcinie. Około 180 mln lat temu, w okresie jury, tutejsze wapienie częściowo przeobraziły się w dolomit i uległy okruszcowaniu. W buczynie na północnych stokach wzgórza można znaleźć ślady po eksploatacji złóż galmanu i żelaza pod postacią zawalonych sztolni.

Aktualizacja: 04.11.2020 BW